تابستان چند سال پیش، جلد اول تفسیر المیزان را به لطف خدا و با کمک نرم‌افزار جامع التفاسیر نور خواندم. المیزان واقعا گوارا بود، ولی انتظار بیشتری از نرم‌افزار داشتم. خدا جوایزش را زیاد کند! کاش دردسترس‌تر بود، مثل یک سایت و البته زیباتر. کاش کمی آگاه بود از محتوی تفسیر، یا حداقل کاش این طور وانمود می‌کرد. این آرزوها را به امید خدا ما محقق می‌کنیم.

بیش از یک سال گذشته است از ایده‌پردازی‌هایمان برای رسیدن به چنین محصولی. به این فکر می‌کردیم که ما انبوهی محتوی مربوط به قرآن داریم که به مخاطب در فهم معنای این کتاب آسمانی، کمک می‌کند. سال‌ها شرح و تفسیر، کتاب‌ها معنی لغت و از این قبیل که اگر درست عرضه شوند، تشنه و جویای آنها بسیار است. اما مشکل اصلی همان انبوه بودن این مطالب است که اگر در دسترس هم باشند، این پژوهشگر است که به دنبال آنها می‌رود.

این مشکل حل نشدنی است و هرگز کسی نخواهد توانست از اسرار و ظرافت‌های آیات قرآن، بدون مطالعه و تفکر بسیار آگاه شود. ولی خب احتمالا می‌توان در یک قرائت روزانه، به مطالعه صورت واژه‌ها و حداکثر، ترجمه آیات اکتفا نکرد. ایده اصلی زلال همین بود که مخاطب با نگاه کردن به ظاهر قرآن، قسمت کم‌عمق‌تر این چشمه را هم از نظر بگذراند تا شاید علاقه‌مند به مطالعه بیشتر شود. یعنی ابزاری برای پژوهش و تفکر در قرآن که مخاطب عام را هم از یاد نبرده است.

این ایده چندان هم جدید نیست. دیگران هم باید به این فکر افتاده باشند که در کنار متن قرآن، نکاتی مربوط به آیات بنویسند؛ در حدی که مخاطب خسته نشود. مثل این قرآن‌ها:

معنی لغات در «قرآن و ترجمه واژگان»

نکته‌های تفسیری در «قرآن حکیم»

انگار داشتیم به جامع التفاسیر از اول فکر می‌کردیم. ویژگی‌های اصلی این نرم‌افزار را می‌توان در این موارد خلاصه کرد:

• نمایش ترجمه و تفسیرهای گوناگون

• جستجوی ریشه واژه‌ها

• تجزیه و ترکیب واژه‌ها

• یادداشت‌برداری ساده

همگامی میان قرآن و تفسیر

جستجو با صورت یا ریشه واژه

یادداشت‌برداری ساده

البته محصول ما تفاوت‌هایی هم داشت. مثلا ما نمی‌خواستیم تفسیرهای زیادی داشته باشیم؛ چون مخاطبی که می‌خواهد چندین تفسیر را مقایسه کند فقط یک پژوهشگر است و ما به مخاطب عام‌تر توجه داریم.

ایده‌های زیادی داشتیم

می‌خواستیم کاری کنیم که مخاطب بدون مطالعه کامل تفسیر، بخش‌های جالب آن را ببیند. دوست داشتیم به هر شکل شده، او را از قرآن به تفسیر جذب کنیم؛ یعنی مطالعه روزانه با کمی تامل. به این فکر کردیم که مخاطب با جستجوی چه واژه‌هایی به دنبال کدام مفاهیم است. از ویژگی‌های اجتماعی هم غافل نبودیم. مثلا اگر محققی، نکته‌ای را در یک آیه می‌بیند خوب است دیگران هم یادداشت او را بخوانند و یا حتی نقد کنند. مخصوصا اینکه نمی‌خواستیم فقط در ویندوز از محصول ما استفاده شود؛ به یک محصول واحد برای استفاده در وب، دسکتاپ و موبایل فکر می‌کردیم.

این ایده‌ها را با مثال‌های کاربردی در قالب یک ارائه آماده کردیم که از تلاش‌های مشابه شروع شده و به آرزوهای ما ختم می‌شد. در نهایت هم نمایی از اولین گام ما برای رسیدن به این محصول ترسیم شده بود.

طرح اولیه

ایده‌ها فراوان بودند و افق بسیار دور؛ پس با یک گام کوچک شروع کردیم: نمایش قرآن به همراه تفسیر. پیش از آغاز پیاده‌سازی، طرح اولیه‌ای¹ از آنچه مورد نظر بود تهیه شد. می‌خواستیم بسیار ساده و بی‌آلایش باشد²:

طرح اولیه نمایش قرآن

طرح اولیه نمایش ترجمه آیه

طرح اولیه نمایش توضیح واژه در تفسیر

طرح اولیه نمایش تفسیر

طرح اولیه نمایش پاورقی‌ها در تفسیر

طرح اولیه نمایش مفاهیم مربوطه به آیه

خوبی طرح اولیه این است که پیش از تهیه محصول بهتر می‌توانید استفاده از آن را تصور کنید.

این ایده را به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی «نور» ارائه دادیم و با همکاری این شرکت (یعنی فراهم کردن داده‌های تفسیر) نسخه اول زلال را آماده کردیم؛ یعنی قرآن به همراه ترجمه و تفسیر تر و تمیز. داده متن و ترجمه قرآن را هم از پروژه تنزیل دریافت کردیم.

در اولین نسخه بیشتر تلاش ما صرف واسط گرافیک شد. البته برای اینکه محصول ما، نشانی از ادعای آگاهی از محتوی تفسیر داشته باشد، تلاش کردیم توضیح واژه‌های قرآن را هم در تفسیر مربوط به آیه پیدا کنیم. به این ترتیب مخاطب با انتخاب یک آیه می‌توانست شرح بعضی از واژه‌های آیه را در تفسیر مشاهده کند:

مشاهده نکته مربوط به واژه در نسخه ابتدایی زلال

زحمت زیادی برای پیش‌پردازش داده‌ها، طراحی اولیه، ذخیره‌سازی مناسب تفسیر در مرورگر و ... کشیدیم و فکر می‌کردیم با عبور از این مرحله، فرصت داریم بیشتر روی جنبه تدبر در آیات کار کنیم.

می‌خواستیم استفاده از زلال نیازمند اتصال به اینترنت نباشد. یعنی باید داده‌های زیادی را در مرورگر ذخیره می‌کردیم. واضح است که مرورگرها مانع از انجام این کار می‌شوند و کاربر باید به شکلی اعتماد خود را نسبت به سایت اعلام کند. برای این کار مجبور بودیم نرم‌افزار را به عنوان یک برنامه کروم ثبت کنیم. بعلاوه اینکه حضور در این مجموعه به گونه‌ای تبلیغ زلال هم بود. مخصوصا برای مخاطب عرب‌زبان که وقتی وارد می‌شود، تفسیر المیزان را به زبان عربی می‌بیند.

مشکل این بود که برای ثبت برنامه باید ۵ دلار به گوگل پرداخت می‌کردیم. تلاشمان برای پرداخت با کارت اعتباری رفقا با شکست مواجه شد و کیف پول گوگل¹، حساب ما را مسدود کرد. این شد که دست به دامن آقا صادق رسولی شدیم و ایشان زحمت پرداخت را برای‌مان کشیدند.

متن‌های قرآن موجود در وب معمولا از پروژه تنزیل گرفته شده‌اند که نوشتار آن با قرآن عثمان‌طه تفاوت‌هایی دارد. ما می‌خواستیم درست شبیه همان قرآنی باشیم که مخاطب به آن عادت کرده است. هر چه جستجو کردیم، غیر از جامع التفاسیر متن قرآنی را پیدا نکردیم که عینا مطابق نوشتار عثمان‌طه باشد. این شد که متن قرآن را هم از نور گرفتیم و در زلال قرار دادیم. حالا مشکل این بود که با هیچکدام از قلم‌های قرآن موجود نمی‌توانستیم قرآن پر از علامت‌مان را به خوبی نمایش دهیم.

بهترین نمایش قرآن را با قلم قرآن‌طه داشتیم که به سفارش شورای عالی اطلاع‌رسانی و توسط نور تهیه شده است. پیگیری که کردیم، مشخص شد این قلم توسط آقا جواد کیا درست شده است. یعنی ایشان شکل‌های مربوط به حروف را تبدیل کرده‌اند به قلم قرآن‌طه. با آقای کیا تماس گرفتیم و مطرح کردیم مشکلاتی را که در نمایش قرآن داشتیم. ایشان هم با روی گشاده و دست سخاوتمند بارها قلم را اصلاح کردند تا به قلم کنونی رسیدیم. بعضی از اصلاحات قلم را ببینید¹:

مشکل‌های قلم	مقایسه قلم قبل و بعد
تداخل فتحه و الف مقصوره
کرنینگ بعضی ترکیب‌ها
طول کشیدگی و ارتفاع کرسی آن
محل اعراب در ترکیب لام و کاف
تداخل ضمه و میم
زیاد بودن فاصله واژه‌ها

طراحی ساده ما برای استفاده قرآن در موبایل مناسب نبود. اصلا طراحی برنامه‌نویس‌ها را به سختی می‌توان طراحی نامید. دوستان ما در آتلیه طراحی سه در چهار زحمت بازطراحی زلال را بر عهده گرفتند و می‌توان گفت که حاصل دلپذیر شد:

نمایش قرآن

توضیح واژه‌های آیه

انتخاب سوره

نمایش ترجمه تفسیر المیزان

جستجو در آیات

نمایش تفسیر المیزان

دریافت تفسیر برای استفاده بدون اتصال به اینترنت

در طرحی که آماده کرده‌اند، خیلی به ظاهر نرم‌افزار در موبایل توجه شده است. یادم هست که وقتی طرح قبلی را در موبایل نمایش می‌دادیم، کیبرد گوشی روی محل نوشتن نام سوره قرار می‌گرفت. قرار دادن نوار انتخاب سوره در بالای قرآن این مشکل را حل کرد. از برجستگی‌های دیگر طراحی جدید، قرار دادن دکمه‌ها در محل نمایش عنوان سوره بود. اینطوری ظاهر قرآن ما تبدیل شد به یک نوار باریک بعلاوه آیه‌های صفحه.

آقا صادق لطفی‌زاده لطف کردند و درست کردن لوگوی زلال را پذیرفتند. حاصل هم‌فکری‌ها این شد که لوگوی قرآن ما یک حوض باشد. در اولین اجرای لوگو، این طرح را آماده کردند:

قرار هست صفحه اول¹ برنامه هم یک حوض بزرگ باشد که مخاطب پیش از آغاز استفاده آن را می‌بیند.

زلال از اول قرار بود برای موبایل هم باشد؛ یعنی در هنگام مدیریت داده‌ها و حتی در اولین طراحی ما به این نکته توجه داشتیم. فکر می‌کردیم با کمک پروژه کوردوا، نرم‌افزار موبایل را آماده می‌کنیم. ولی خب عشق اولش آسان نموده بود. نرم‌افزار حاصل قلم‌های فارسی و عربی را نمایش نمی‌داد و این برای ما یک فاجعه بود.

برای حل این مشکل مجبور بودیم یک مرورگر مختصر را هم درون نرم‌افزار قرار دهیم. اول رفتیم سراغ فایرفاکس و از آقای سینا ممکن که در این زمینه دستی دارند، خواهش کردیم به ما کمک کنند. سینا هم با کمک پروژه گکو ویو برای ما یک زلال قابل نصب در آندروید درست کرد؛ فقط مشکل این بود که حجم نرم‌افزار زیاد شده بود و دیر بالا می‌آمد.

بعد رفتیم سراغ کروم و با استفاده از پروژه کراسواک، نسخه مختصر شده مرورگر را در برنامه قرار دادیم. چیزی که الان داریم عملکردش خوب است و دیگر اسمش شده نسخه آزمایشی. یعنی می‌خواهیم دیگران استفاده کنند تا اشکالاتش را رفع کنیم. بعد هم به امید خدا می‌رسیم به انتشار عمومی در بازار آندروید.

لطفا نسخه آزمایشی زلال برای آندروید را دریافت کنید و به ما بگویید انتظار دارید چطور باشد. این نسخه البته خیلی سریع نیست ولی برنامه‌های زیادی برای بهبود عملکردش داریم و نسخه نهایی کمتر مخاطب را منتظر خواهد گذاشت. این تصاویر از صفحه‌های برنامه در موبایل گرفته شده است:

صفحه‌های نمایش قرآن و آیه در موبایل

صفحه‌های جستجوی آیه و نمایش تفسیر در موبایل